Tại một buổi dạy kỹ năng sống cho trẻ, chúng tôi nhận thấy nhiều trẻ chưa biết cách “thoát thân” trong tình huống bất ngờ, cho dù các em đã được chuẩn bị tinh thần cho buổi học rất kỹ.
Khi tiếng còi báo động vang lên, cảnh tượng của buổi diễn tập trở nên náo loạn. Đứa thì chạy thục mạng, chen lấn để lao ra cửa chính. Có đứa đứng yên và rươm rướm nước mắt, “các bạn chạy hết còn lại mỗi mình con”. Điều đặc biệt, tấm bảng hiệu đề rõ “Lối thoát hiểm” thì không cháu nào quan tâm đến. Trẻ theo phản xạ, thấy ánh sáng từ cửa chính là chúng lao ra, mặc cho chúng tôi có đặt tấm bảng “Nguy hiểm”.
Khi được hỏi về cảm giác của mình lúc nghe tiếng còi báo động, trẻ cho biết là chúng hoảng sợ, bối rối, sợ chết, sợ bị thương, đặc biệt là sợ người khác thoát được mà mình ở lại với nguy hiểm. Hiểu được cảm xúc của trẻ để giúp trẻ vượt qua khó khăn là việc rất quan trọng.
Để trẻ bình tĩnh, trước hết trẻ phải xác định rằng, nguy hiểm có thể xảy ra mọi lúc mọi nơi, có thể đã được báo trước và đôi khi không được báo trước. Không thể loại bỏ được nguy hiểm, mà phải tìm cách ứng phó với nó. Nhưng đương đầu với lý trí sáng suốt, bằng khả năng dự đoán nhạy cảm và bằng mẹo chứ không phải lúc nào cũng hoàn toàn bằng sức lực.
Trẻ cần nhận biết được dấu hiệu của sự nguy hiểm. Mỗi hiện tượng khi xảy ra đều có nguyên nhân. Vì thế, suy luận hợp lý sẽ giúp trẻ lường trước và tìm cách để giảm bớt hậu quả nghiêm trọng. Ví dụ, khi nghe tiếng động mạnh, cần xác định khoảng cách của nơi phát ra âm thanh và tiếng động đó là sự va chạm của cái gì. Nếu động đất thì sẽ có dấu hiệu lắc đều, các vật treo trên tường bị xê dịch và tiếng rơi vỡ. Nếu tiếng động do va chạm mạnh của các vật cứng sẽ có tiếng ầm ầm. Nếu nghe tiếng “bùm” thì có thể là từ một chất gây nổ nào đó. Khi ngửi thấy mùi khói có nghĩa là cháy… Khi trẻ phân biệt được những đặc điểm khác biệt của những nguy cơ gây ra nguy hiểm, trẻ sẽ sáng suốt tìm cách vượt qua.
Xác định được cảm xúc của mình là một yếu tố quan trọng. Khi biết nguy hiểm đang đến, trẻ sẽ có cảm giác hoảng hốt, lo sợ, tim đập mạnh, chân tay run lẩy bẩy, muốn khóc, hét to lên để giảm bớt căng thẳng, thậm chí quýnh lên và không biết phải làm gì. Cần tập cho trẻ biết quản lý, chế ngự cảm xúc tiêu cực đó. Khi biết nguy hiểm đến, nhiều trẻ lại có ý định buông xuôi. Trẻ chờ đợi tình huống xấu nhất và chỉ biết chờ đợi một cách thụ động.
Tuần trước, tôi vào bệnh viện thăm một đứa trẻ bị tai nạn giao thông. Cháu bị thương khá nặng vì sau khi ngã xuống đường, cháu vùng dậy và lao vào một chiếc xe máy khác. Cháu bảo, nếu bình tĩnh đứng yên tại chỗ thì có lẽ chỉ bị xây xát nhẹ. Vì phản ứng của cháu quá bất ngờ, người chạy xe trên đường không kịp xử lý nên xảy ra hậu quả đáng tiếc. Khi hỏi, cháu có còn đau lắm không, cháu trả lời rằng đau thì cháu chịu được, nhưng “Giá như cháu cứ đứng yên thì đâu đến nỗi phải nghỉ học và nằm bệnh viện”.
Để có một thói quen bình tĩnh khi xử lý những tình huống bất ngờ, trẻ cần được rèn khả năng quan sát, biết xác định vấn đề, tìm nguyên nhân và các phương án có thể giải quyết. Cần giúp trẻ biết tiếp nhận thông tin, chọn lọc và xử lý thông tin. Không đánh giá, phán xét hiện tượng mà cần đánh giá mức độ nguy hiểm. Qua đó mới tìm ra cách giải quyết vấn đề phù hợp, nhanh và hiệu quả.
Điều cần lưu ý là thái độ của người lớn trước mọi nguy hiểm, rủi ro ảnh hưởng rất nhiều đến sự bình tĩnh của trẻ. Khi dạy con, cha mẹ cần giữ được sự bình tĩnh. Nóng nảy, cáu gắt, hối thúc sẽ khiến trẻ hoảng sợ. Khi gặp nguy hiểm, người lớn không nên gào thét, kêu thất thanh, khiến trẻ không hiểu, luống cuống. Phải bình tĩnh, nói ngắn gọn, chỉ cho trẻ việc cần làm chứ không giải thích vì sao phải làm. Trấn an trẻ kịp thời khi mọi nguy hiểm vừa trải qua. Không quát nạt, phê bình, lên án và đánh đòn trẻ. Khi trẻ cảm thấy nguy hiểm đã qua, hết hoảng sợ, cha mẹ nên phân tích lại tình huống và cho trẻ nhận xét về hành động của mình. Như vậy, trẻ sẽ rút ra bài học và có kinh nghiệm cho những trường hợp tương tự. Bên cạnh đó, khen trẻ đúng lúc, đúng “chiến công” sẽ giúp trẻ tự tin hơn.
Trẻ cần xác định được khả năng và sức lực của mình. Các em còn nhỏ nên cần có sự hỗ trợ của người lớn. Trẻ không nên manh động để chứng minh “máu anh hùng” mà nên nghĩ cách để thoát khỏi sự nguy hiểm. Khi gặp nguy hiểm, tính mạng và sức khỏe là quan trọng nhất. Trẻ cứu người, cứu tài sản là một ý thức tốt, nhưng trẻ không thể làm những việc quá sức của mình. Dạy trẻ biết dùng mưu chứ không nên dùng sức trong những trường hợp không cần thiết.
Bình tĩnh là thói quen rất cần thiết và có thể rèn luyện được. Tất nhiên, để trở thành một người sáng suốt, bình tĩnh đòi hỏi một sự dày công luyện tập và biết chịu trách nhiệm với những thiếu sót của mình. Mỗi một sai lầm được rút ra bài học, mỗi bài học là một trải nghiệm quý báu để trẻ vững vàng hơn trong cuộc đời.
