Nuôi dạy trẻ nên người không hề đơn giản và song hành với quá trình nuôi dạy con là các biện pháp kỷ luật để giáo dục con trẻ. Kỷ luật được sử dụng với mục đích nhằm thay đổi hành vi tiêu cực ở trẻ. Kỷ luật có hai loại: kỷ luật tiêu cực và kỷ luật tích cực.
Kỷ luật tiêu cực là sử dụng hình phạt bằng trừng phạt thân thể (như đánh, bạt tai, tét mông…) và trừng phạt tinh thần (chửi mắng, sỉ nhục…). Theo các chuyên gia tâm lý giáo dục, những cách này có thể khiến bố mẹ nhanh đạt mục đích là làm trẻ nghe lời nhưng về lâu dài sẽ ảnh hưởng tiêu cực tới con.
Kỷ luật tích cực là hình thức sử dụng hệ quả tự nhiên và lôgíc, hình thành và thiết lập nề nếp kỷ luật trong gia đình và nhà trường và thời gian tạm lắng để giúp trẻ thay đổi những hành vi tiêu cực. Cách này dựa trên sự tôn trọng trẻ, phù hợp với năng lực, nhu cầu và các giai đoạn phát triển của trẻ. Phương pháp này chú ý tới hành vi “hư” của trẻ, không phải nhân cách đứa trẻ.
Kỷ luật tích cực dạy trẻ biết hành vi nào được phép, hành vi nào không được phép và lý do tại sao. Giúp trẻ có ý thức trách nhiệm về các hành vi của mình, khích lệ trẻ đưa ra những quyết định có trách nhiệm, biết cách thương lượng, lựa chọn, coi lỗi lầm là những cơ hội học tập để tiến bộ thêm và hình thành thói quen tích cực.
Dưới đây là những chia sẻ của chuyên viên tâm lý Trần Thị Quỳnh Trang, Viện Giáo dục kĩ năng sống và phát triển tài năng (Đội Cấn, Hà Nội) về những cách phạt trẻ tích cực.
1. Để trẻ tự chịu hệ quả tự nhiên, logic từ hành vi của mình
Nghĩa là, người lớn sẽ không cần can thiệp, mà để trẻ tự trải nghiệm và rút ra bài học từ hành động của bản thân. Tất nhiên, bố mẹ cũng cần đảm bảo sự an toàn cho con như không cầm nắm vật nhọn, nguy hiểm, không chạm vào điện, nước sôi… Bé sẽ tự nhận thức ra hậu quả từ những hành vi không phù hợp của mình, chẳng hạn: không học bài sẽ được điểm kém, nếu đánh bạn, giành đồ chơi của bạn thì bạn sẽ đau, buồn, tức giận… và không muốn chơi với mình nữa.
Những trải nghiệm này sẽ dạy trẻ có ý thức trách nhiệm về các hành vi của chính mình, khích lệ trẻ đưa ra những quyết định có trách nhiệm như đi học, đi ngủ đúng giờ, mặc ấm nếu trời lạnh, làm bài tập về nhà… Phương pháp này cũng giúp cho mối quan hệ cha mẹ con cái ấm áp hơn, ít xung đột hơn.
Ngoài ra, khi thực hiện phương pháp này cần chú ý một số nguyên tắc:
– Sự liên quan: Ví dụ: Nếu trẻ làm đổ nước ra bàn thì cần phải lau sạch nước bẩn chứ không phạt bằng cách không cho trẻ ăn.
– Tôn trọng trẻ và hợp lý: tức là phải phù hợp với độ tuổi, tính cách trẻ và giải thích rõ lý do.
– Cần cho trẻ quyền lựa chọn: Chẳng hạn “Con sẽ đi ngủ vào lúc 9 giờ và thức dậy lúc 6 giờ hoặc đi ngủ lúc 9 rưỡi và dậy lúc 6 rưỡi?”. Đồng thời, cũng nên cho trẻ biết trước hệ quả để trẻ hiểu chúng được lựa chọn và phải chấp nhận hệ quả, chẳng hạn: “Con được phép đi dự tiệc cùng mẹ nhưng con phải ngoan ngoãn, lễ phép không được chạy nhảy lung tung nếu không con sẽ ở nhà”.
2. Hình thành và thiết lập nề nếp, kỉ luật
Con người cùng chung sống đòi hỏi phải có những quy tắc, quy định. Để trẻ làm quen với những quy định, nguyên tắc bố mẹ nên bắt đầu bằng khích lệ, khen ngợi để giảm cơ chế tự vệ và tăng thái độ hợp tác. Các phụ huynh có thể cùng trẻ thảo luận đưa ra các quy định, nguyên tắc thực hiện hay không thực hiện và lập kế hoạch thực hiện.
Đặc biệt, cho trẻ được lựa chọn: bắt đầu từ hôm nay hay ngày mai trẻ phải thực hiện đề xuất đã được thông qua, nhất trí.
3. Sử dụng thời gian tạm lắng
Áp dụng khi trẻ đang hoặc có nguy cơ thực hiện hành vi không mong muốn như đánh bạn, đánh anh chị em, đập đồ chơi… Trẻ sẽ bị tách ra khỏi một hoạt động mà trẻ đang tham gia. Không nên dùng thời gian tạm lắng như một giải pháp đầu tiên mà nên là giải pháp cuối cùng. Hiệu quả nhất với trẻ 3-9 tuổi.
Thời gian tạm lắng nên kéo dài tuỳ theo tuổi và nên lấy số phút tương ứng số tuổi cho dễ nhớ, ví dụ nếu trẻ 3 tuổi thì tạm lắng 3 phút, không được dài hơn khoảng thời gian cần thiết trẻ cần để bình tĩnh trở lại.
Cách này không sử dụng cho trẻ quá nhỏ, hay ngay sau khi trẻ có hành vi làm tổn thương bạn hoặc bản thân. Nên cho trẻ các lựa chọn tích cực khác như xin lỗi bạn hơn là “cách ly” trẻ hoàn toàn khỏi hoạt động đang diễn ra trong lớp học hay ở nhà, không được mang tính chất nhục mạ trẻ, làm cho trẻ thấy sợ hãi, làm trò cười… Bố mẹ cũng đừng đe dọa trẻ, kiểu như “Nếu con đánh em, mẹ sẽ nhốt con trong phòng kín 5 phút”, làm trẻ nhầm lẫn coi đây là hình phạt tiêu cực.
